Styrmir Gunnarsson styrmir@mbl.is
Hátíðarsalur Háskóla Íslands var nánast fullsetinn sl. þriðjudag, þegar dr. Sigrún Ólafsdóttir, lektor í félagsfræði við Bostonháskóla, og dr. Jón Gunnar Bernburg, dósent í félagsfræði við Háskóla Íslands, kynntu niðurstöður alþjóðlegrar rannsóknar á fordómum gagnvart geðrænum vandamálum á ráðstefnu á vegum Hugarafls.
Aðsóknin ein sýnir þann áhuga, sem er á þessum málaflokki. Á undanförnum áratug hafa orðið til nokkur grasrótarsamtök, sem vinna að málefnum geðsjúkra. Hugarafl er eitt þeirra. Það var því við hæfi, að Herdís Benediktsdóttir, einn af félagsmönnum í Hugarafli, sem hefur komið fram sem einörð baráttukona fyrir umbótum í málefnum geðsjúkra, setti ráðstefnuna. Nokkrir aðrir félagsmenn í Hugarafli fluttu örsögur úr heimi þeirra, sem eiga við geðraskanir að stríða, sem samtökin hafa safnað saman og halda áfram að safna saman. Þær sögur eiga heima í bók, sem mundi stuðla að því að draga úr fordómum, ef tekið er mið af þeim sögum, sem þarna voru sagðar. Frásögn dr. Steindórs J. Erlingssonar vísindasagnfræðings af geðfræðsluverkefni Hugarafls í efri bekkjum grunnskóla og fyrstu bekkjum framhaldsskóla vakti sérstaka athygli og augljóst, að þar er um að ræða mikilvæga fræðslustarfsemi meðal barna og unglinga, sem líkleg er til að draga stórlega úr fordómum gagnvart geðsjúkum, þegar tímar líða. Stjórnvöld ættu að stuðla að því, að þessi þáttur í starfi Hugarafls verði aukinn verulega.
Meginniðurstaðan í rannsóknum Sigrúnar Ólafsdóttur og Jóns Gunnars Bernburg er sú, að við Íslendingar stöndum nokkuð vel, þegar kemur að alþjóðlegum samanburði á fordómum í garð geðsjúkra en eftir sem áður eru fordómar hér verulegir. Í umræðum á ráðstefnu Hugarafls kom reyndar fram sú skoðun, að þeir kynnu að vera meiri hér en rannsóknin gæfi til kynna. Ástæðan væri sú, að Íslendingar vissu, að það væri ekki við hæfi, að sýna fordóma á þessu sviði og svöruðu spurningum í samræmi við það. Einn af þeim, sem bentu á þetta, var Árni Páll Árnason félagsmálaráðherra.
Í könnun þeirra Sigrúnar og Jóns Gunnars kemur m.a. fram, að þriðjungur landsmanna telur, að fólk með þunglyndiseinkenni eigi ekki að gegna opinberum embættum, og tæpur helmingur að hið sama eigi við um fólk með einkenni geðklofa. Til marks um það á hvers konar sandi þessi afstaða er byggð er ástæða til að benda á bók, sem út kom í Bretlandi fyrir rúmum tveimur áratugum eftir breska sálfræðinginn Anthony Storr en bókin heitir Churchill’s Black dog, Kafka’s mice and other Phenomena of the Human Mind. Í bók þessari fjallar höfundur m.a. um ævilanga baráttu Winstons Churchills við þunglyndi og færir rök að því, að einungis sá, sem kynnzt hafi þeirri botnlausu örvæntingu, sem fylgi djúpu þunglyndi, hefði getað látið sér til hugar koma, þegar verst gekk í heimsstyrjöldinni síðari, að hægt væri að vinna sigur á Þjóðverjum.
Annað dæmi um stjórnmálaleiðtoga, sem risið hefur jafn hátt í sögunni og Churchill en átti við þunglyndi að stríða, er Abraham Lincoln. Í sögu okkar samtíma er norski stjórnmálamaðurinn Kjell Magne Bondevik, sem var forsætisráðherra Noregs á árunum 1997-2000 og 2001-2005, skýrasta dæmið um mann, sem átti við alvarlegt þunglyndi að stríða en gat engu að síður stjórnað landi. Það er frændum okkar Norðmönnum til ævarandi sóma, að Kjell Magne Bondevik fór í leyfi frá störfum sem forsætisráðherra á meðan hann barðist við þunglyndi sitt og kom svo aftur og naut stuðnings þjóðarinnar til þess. Hefðum við Íslendingar brugðizt við á sama hátt? Því miður verð ég að viðurkenna, að ég er ekki viss um það, og byggi þá skoðun á dæmi úr síðari tíma sögu okkar, þótt ekki verði farið nánar út í það hér.
Þegar horft er til síðustu hálfrar aldar er ég ekki í vafa um, að dregið hefur úr fordómum á Íslandi í garð fólks með geðraskanir. Því fer hins vegar fjarri að viðunandi árangur hafi náðst. Það kom skýrt fram í frásögn Jónu Rutar Guðmundsdóttur, verkefnisstjóra á velferðarsviði Reykjavíkurborgar, af Straumhvarfaverkefninu, sem snýst um búsetuúrræði fyrir fólk með geðraskanir. Hún hefur staðið frammi fyrir þessari spurningu: Hefur þú leyfi til að flytja þetta fólk í nágrenni við okkur? Það kom líka fram hjá Halldóru Ólafsdóttur, yfirlækni á geðdeild Landspítalans, sem benti á, að vinnumarkaðurinn væri óvinsamlegur fólki með geðraskanir. Rannsókn þeirra Sigrúnar Ólafsdóttur og Jóns Gunnars Bernburg getur lagt grundvöll að nýjum átökum á þessu sviði. Hið sama á við um rannsókn, sem Margrét Eiríksdóttir geðhjúkrunarfræðingur kynnti á fundi í Geðhjálp í fyrrakvöld, fimmtudagskvöld, en í umræðum um hana kom m.a. fram, að kvikmyndir ýti undir þá tilfinningu fólks, að tengsl séu á milli geðsjúkdóma og þá sérstaklega geðklofa (er ekki hægt að finna betra orð yfir þann sjúkdóm?) og ofbeldis. Héðinn Unnsteinsson, sérfræðingur í heilbrigðisráðuneyti, sem hefur barizt markvisst fyrir umbótum í þágu fólks með geðraskanir, benti réttilega á, að æskilegt væri að fá meiri samanburð við aðrar Norðurlandaþjóðir og tók Sigrún Ólafsdóttir undir það.
Baráttan gegn fordómum í garð geðsjúkra verður að halda áfram. Sigur í þeirri baráttu er ein af forsendunum fyrir því, að þeir, sem verða fyrir áföllum vegna þessara sjúkdóma, nái bata. Við getum ekki sætt okkur við það, að fólk vilji ekki láta sjá sig meðal annars fólks vegna sjúkdóms eða að aðstandendur skammist sín fyrir sína nánustu vegna sjúkdóms þeirra.
