Þegar einstaklingur fer í gegnum alvarlega tilfinningalega erfiðleika hefur
það áhrif á marga þætti hins daglega lífs. Viðkomandi getur upplifað
stjórnleysi, hræðslu, upplifir sig minnimáttar og ræður jafnvel ekki við
tilfinningar sínar.
Viðkomandi getur einangrast í vanlíðan sinni, tapað áttum
og átt erfitt með að vera innan um annað fólk og sinna sínum hlutverkum.
Þrátt fyrir þessa þætti sem ég nefni hér sem dæmi hef ég margsinnis heyrt
einstaklinga sem hafa upplifað geðræna erfiðleika segja að þeir hefðu ekki
viljað vera án þessarar reynslu. Hún skilji eftir víðsýni, ómetanlegan
fróðleik um margbreytileika sálarinnar og kenni manni að virða sjálfan sig
og aðra á annan hátt en áður. Lífið sjálft verður dýrmætara og samskipti við
annað gefandi fólk öðlast merkari þýðingu. Þörfin fyrir að hjálpa öðrum sem
lenda í svipaðri stöðu gerir vart við sig og kærleikur og umhyggja fyrir
náunganum verður sjálfsögð. Í bataferli er að mörgu að hyggja og ég kom
lítilega inná valdeflingu í síðasta pistli mínum sem ég vil halda áfram að
ræða um í dag. Skilgreining Judiar Chamberlin er áfram leiðarljósið. Hún
gerði skilgreiningu á hugtakinu og setti fram 15 atriði sem þurfa að vera
til staðar til að virðing og réttindi séu höfð að leiðarljósi í
bataferli.Við skulum umfram allt hafa það í huga að fólk getur náð fullum
bata þrátt fyrir geðræna erfiðleika ef rétt er haldið á málum. Í Geðfræðslu
Hugarafls sem byggir á fræðslu í grunn- og framhaldsskólum, kemur sláandi
oft fram hjá ungu fólki að það lítur á geðröskun sem eitthvað endanlegt sem
ekki sé hægt að breyta. Það er því ómetanlegt að einstaklingar sem hafa náð
bata séu tilbúnir stíga á stokk og segja frá sinni leið í batanum. Gefi
jafnframt innsýn inní baráttuna sem þurfti að heyja til að gefast ekki upp,
vonina, mikilvægi vina og vandamanna og að þrátt fyrir geðröskun hafi maður
drauma og stefni hátt. Og viti menn viðhorfin hjá hinum elskulegu ungmennum
breytast samstundis! Hræðslan hverfur og þeir sem mögulega þekkja vanlíðan
gera sér grein fyrir mikilvægi þess að ræða við sína nánustu, hætta öllum
feluleik og vinna í að leysa vandann.
Bataferlið er eins misjafnt og mennirnir eru margir en valdefling er
hugmyndafræði sem ég tel að við eigum að nota í öllum okkar kerfum.
Lykilatriði valdeflingar eru mannréttindi og virðing fyrir hverjum
einstaklingi. Hlustun, samstarf fagfólks og notenda á jafningjagrunni verður
að eiga sér stað og samvinna sem byggist á gagnkvæmri virðingu. Valdefling
felur í sér að manneskjan vinnur í því að öðlast á ný vald yfir sjálfum sér
og lífi sínu, sem um stund virtist vera óhugsandi. Sá vendipunktur sem
verður í lífi einstaklings þegar hann uppgötvar að hann geti náð stjórn á ný
er ómetanlegur. Það að horfast í augu við eiginleika sína á ný, styrk til að
taka ákvarðanir, réttinn til að ráða ferð í eigin meðferð og lífshlaupi er
lykilatriði og gerist smátt og smátt í samspili við annað fólk. Valdeflingin
felur í sér mikla sjálfsvinnu, kjarkinn til að skilja og höndla tilfinningar
er mikilvægur þáttur og síðast en ekki síst þarf að fara fram endurskoðun á
eigin sögu sem hefur í veikinda ferlinu breyst í sjúkrasögu. Lífsagan kemur
til baka og mikilvægir þættir í persónuleikanum sem áður voru styrkleikar en
týndust, á meðan sjálfstraustið beið hnekki í U-beygjunni sem tók stjórnina.
Stimpillinn sem við notum á geðræna erfiðleika getur truflað hlutverk okkar
í samfélaginu og gert það að verkum að við förum að „haga okkur“ samvkæmt
því. Það er til dæmis algeng myta að það að fá geðröskun taki frá
manneskjunni getu til að framkvæma innihaldsríka hluti og þannig verði það
um ókomna tíð. Þetta viðhorf þarf auðvitað að hrekja því geðrænir
erfiðleikar fela ekki sjálfkrafa í sér brotthvarf hæfileika og getu. Hins
vegar er það algengt að einstaklingur sem gengur í gegnum ferlið missir
sjálfstraustið og trú á eigin hæfileikum. Sumir meðferðar aðilar geta einnig
speglað þeirri vantrú sem er að mínu mati mjög miður og hættan er að það sé
tekin dýrmæt von frá einstaklingi um að hann geti náð bata. Batahvetjandi
meðferðaraðilar sýna hins vegar þann kjark að geta farið út fyrir hefðbundin
ramma og „brotið reglurnar“. Látið sér þykja vænt um einstaklinginn, sjái
eittuvað sérstakt við hann og hafa áhuga á öllu sem honum viðkemur. Þessi
nálgun er betur til þess fallin að styðja einstaklinga í bataferli, ýta
undir trú á lífið á ný og til að virkja þann kraft sem óneitanlega þarf til
endurheimta sjálfið. Umhverfið veit á stundum ekki hvernig skal bregðast við
og speglar einnig þeirri trú að viðkomandi geti ekki lengur haft réttar
skoðanir eða séð hlutina í réttu ljósi. Það geta sannarlega komið tímabil
þar sem ákvarðanataka er óhugsandi og þörf er á dyggum stuðningi til að
halda út, en sjálfsákvörðunarréttur er ómissandi í bataferli og umhverfið
allt verður að styrkja þá trú að sjálfsvinnan skili árangri. Meðferð og
lífskjör geta haft neikvæð áhrif á möguleikana á bata og slæmt
upplýsingaflæði getur hindrað val og ákvarðanatöku.
Kári Halldórsson Hugaraflsmaður lýsir í grein sinni „Valdefling í framkvæmd“
hvernig hann lítur á málið:
„Það er grundvallaratriði í hugmyndafræði valdeflingar að hafa vald til að
taka ákvarðanir um eigið líf. Við megum ekki láta annað fólk eins og til
dæmis lækna, vini eða fjölskyldumeðlimi taka stjórnina af okkur. Það er
sjálfsagt að þiggja hjálp og fá ráðleggingar frá öðru fólki en við megum
ekki detta í þá gryfju að láta annaða fólk stjórna lífi okkar. Það getur
verið auðvelt og stundum þægilegt þegar manni líður illa að láta annað fólk
taka stjórnina en það er skammgóður vermir og til lengri tíma litið þá er
það ófarsælt og eyðileggjandi. Þegar við gefum frá okkur stjórnina þá töpum
við áhrifamesta vopninu sem við höfum í baráttu okkar við geðsjúkdóma og það
er að taka virkan þátt í bataferli okkar“.
Hann segir ennfremur þetta: Að endurskilgreina sjálfan sig.
Það fyrsta sem við þurfum að gera er að endurskilgreina okkur sem persónur
frekar en sem sjúklinga. Við erum persónur sem erum að takast á við
geðsjúkdóma og við verðum að gera þá kröfu að komið sé fram við okkur eins
og allt annað fólk. Við erum sem sagt ekki okkar sjúkdómur. Við þurfum að
læra að endurskilgreina hver við erum og hvað við getum gert. Hver og einn
verður að finna sína eigin rödd og finna kjark til að nota hana á jákvæðan
og uppbyggilegan hátt. Rödd okkar á fullan rétt á sér, þó að við séum að
takast á við geðræna erfiðleika. Við höfum margt til málanna að leggja og
eigum að vera stolt af því að vera það sem við erum. Það að hafa geðsjúkdóm
þýðir sem sagt ekki að við séum annars flokks persónur. Við erum fólk eins
og allt annað fólk þó svo að við eigum við veikindi að stríða.
Það að „Koma út úr skápnum“ er hugtak sem við þekkjum öll en það er tekið að
láni í skilgreiningu Judiar á Valdeflingu. Það felur jú í sér eins og Kári
segir hér á undan, að manneskjan er ekki annars flokks þó svo að geðrænir
erfiðleikar knýi dyra og við verðum að gera það sýnilegt. Það er eðlilegur
hlutur að áföll, erfið lífsreynsla eða langvarandi álag geti tímabundið haft
alvarleg áhrif á sál og líkama. Fordómar sem óneitanlega hafa ríkt í garð
geðsjúkra eru fylgifiskur viðhorfa sem eru í raun gríðalega sterk enn í dag
og byggja á því að það sé að einhverju leiti skammarlegt að missa tímabundið
stjórn á lífinu. Það að sum okkar séu lengur en aðrir til að rata um
ranghala tilfinninganna er ekki hægt að skýra það á einfaldan hátt. Hvaðan
við komum, hvaða aðstæðum við lifum í, hvaða lífskjör við búum við, hver við
erum og hvað við erum alin upp við skipir allt máli. Sú tilhneiging að setja
fólk í ákveðin hólf sjúkdómsgreininga á eflaust að útskýra á fullnægjandi
hátt hvað gerist og hvernig ferlið verður, en gallinn er bara sá að það
gerist ekki.
Eigið góðan og bjartan dag.
Höfundur: Auður Axelsdóttir.
